Przynależność administracyjna Oleszna w okresie niewoli narodowej

W 1807 roku Napoleon Bonaparte utworzył Księstwo Warszawskie, namiastkę państwowości polskiej. Dwa lata później Oleszno i okoliczne wsie znalazły się w jego granicach. Administracyjnie należały do powiatu kieleckiego w departamencie radomskim. Ta sytuacja trwała niedługo, gdyż w wyniku klęski Napoleona i decyzji Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku nastąpiła likwidacja Księstwa Warszawskiego. Utworzono Królestwo Polskie.

Według nowego podziału administracyjnego od stycznia 1816 roku zaczęło funkcjonować województwo krakowskie ze stolicą w Kielcach. Należał do niego powiat kielecki, w którym były między innymi Oleszno i Krasocin. Gminę wiejską w ówczesnej administracji państwowej mogła stanowić każda wieś, która liczyła minimum 10 dymów. Taką gminą było również Oleszno. Jednak już w 1837 roku władze carskie zmieniły polską nazwę województwa na rosyjską gubernię. Gmina Oleszno weszła w skład guberni krakowskiej, a od 1841 r. znalazła się w granicach guberni kieleckiej, po uprzedniej likwidacji guberni krakowskiej.  W 1844 r. z połączonych guberni kieleckiej i sandomierskiej utworzono gubernię radomską. Wtedy to podwyższono również wielkość gmin: z 10 do 50 domów.

W okresie powstania styczniowego przywrócono województwa. Jednak w ramach represji popowstańczych ponownie zrusyfikowano administrację. W 1867 r. gubernię radomską podzielono na dwie: kielecką i radomską. W guberni kieleckiej powstał z części powiatu kieleckiego powiat włoszczowski. W jego obrębie funkcjonowało 14 gmin, a wśród nich Oleszno. Do gminy tej należały Wola Świdzińska, Dąbrówka, Ewelinów, Żeleźnica, Zabrody, Lasocin, Oleszno, Ostra Góra, Porąbki, Świdno, Skałka, Chotów.

W 1877 r. wójtem gminy Oleszno był Michał Strzelec. Cztery lata później funkcję tę sprawował Józef Wdowiak. W 1992 roku gminą Oleszno zarządzał wójt Antoni Kowalczyk, a od 1894 r. Antoni Biały. Pierwszym wójtem w Olesznie w XX wieku, w roku 1902 został Walenty Kowalczyk. Kolejnymi wójtami byli: Wincenty Łapot i Jan Wdowiak.

W okresie pierwszej wojny światowej gubernia kielecka znalazła się od 1915 roku pod okupacją austriacką. Ziemie okupowane wraz Olesznem i Krasocinem weszły w skład generał-gubernatorstwa lubelskiego.

Ludność Oleszna w XIX wieku

 W XIX wieku tereny dzisiejszej gminy Krasocin nie należały do najludniejszych. Był to efekt małego przyrostu naturalnego, wynikającego z ciężkich warunków życia, a także epidemii i pomorów, których przyczyną był niski poziom higieny. Według danych źródłowych z 1827 roku do najludniejszych miejscowości w tym rejonie obok Krasocina należało Oleszno mające 380 mieszkańców oraz 77 domy.

Wygląd wsi nie prezentował się zbyt okazale. Domy były drewniane, kryte strzechą. Do obiektów wyróżniających się należały jedynie kościół, dwór i zabudowania folwarczne. Obecnie zachowany murowany dwór powstał na przełomie XVIII i XIX wieku, być może na starszych piwnicach zamku. Jego budowniczym był Edward Niemojewski. Nowy dwór, zwany czasem pałacem, otoczony był z trzech stron kanałem („ciągle w wodę obfitującym”), zasilanym lokalnym źródłem, oraz stawem od zachodu. Wokół powstał ogród dworski, od południa otoczony łąkami a od północy stawami.

Powinności chłopów wobec dworu do 1864 roku były dość uciążliwe. Najbardziej skrępowany jarzmem feudalnym był kmieć pańszczyźniany, nieco mniej zagrodnik. Najwięcej swobody miał bezrolny lub przechodzeń. Kmiecie na przykład musieli pracować na dworskich polach przez cztery dni, w tym trzy sprzężajne - musieli stawić się do pracy z własnym zaprzęgiem (z wołami lub końmi). Inne ich powinności to: pasienie trzody, sadzenie i okopywanie warzyw, odbywanie stróży, itp. Oprócz tego każdy kmieć musiał oddawać daniny: drób, jaja, przędzę na płótno, itp. Dwór natomiast zaopatrywał kmieci w parę wołów, wóz, radło i zboże do siania. Domy kmiece oraz zagrodników i komorników nie były własnością chłopską, a dworską.

W drugiej połowie XIX wieku nastąpił znaczny, bo prawie 60% przyrost mieszkańców Oleszna. Z liczbą 658 mieszkańców stało się najludniejszą osadą w okolicy, większą od Krasocina, najwięcej też miało domów mieszkalnych. Obok Polaków były w gminie Oleszno mniejszości narodowe: Niemcy - w Skałce Niemieckiej i Kuźnicy oraz Żydzi - w 1874 roku było ich w samym Olesznie 79. Natomiast cała gmina Oleszno miała 2682 mieszkańców i 16822 mórg obszaru, tj. ok. 9417 ha.

W obronie niepodległości

Czynny udział w powstaniu styczniowym brał ksiądz Wincenty Ingielewicz, proboszcz parafii w Olesznie w latach 1902-1906. Mogiła ks. Ingielewicza położona jest przy głównej alei cmentarza. Jest to kamienny nagrobek zwieńczony małym krzyżem metalowym. Na ścianie nagrobka wykuty napis: "Ś. P./ KS. WINCENTY/ JNGIELEWICZ/ PROBOSZCZ P./ OLESZNO/ UR. D. 13 MARC./ 1840. R. Z D. 24/ GRUDNIA. 1906. R.//

Ks. J. Wiśniewski w "Historycznym opisie kościołów w powiecie włoszczowskim" (1932 r.) podawał, że z okazji 10-lecia niepodległości Polski, staraniem i kosztem właścicielki majątku - Celiny Niemojewskiej, na rynku wsi Oleszno wystawiono kamienny obelisk. Na froncie była marmurowa tablica z napisem: "W dniu Dziesięciolecia Odrodzenia Państwa Polskiego 1918 - 1928 r.". Na każdej stronie obelisku wmurowano daty: 1794 - 1831 - 1863 - 1918 - z brązu pozłacanego. W uroczystościach tych brał udział weteran 1863 r. Karol Pawłowski, który otrzymał od Niemojewskich stałą miesięczną zapomogę. Obecnie brak śladu po tym pomniku. Nie zachował się on również w pamięci mieszkańców Oleszna - nawet wśród ludzi urodzonych jeszcze przed wybuchem II Wojny Światowej.

W literaturze spotyka się wzmianki, że na cmentarzu grzebalnym w Olesznie byli pochowani żołnierze Langiewicza, po bitwie pod Małogoszczem. Brak jest jednak śladów mogił na cmentarzu oraz w pamięci mieszkańców Oleszna. Księga Zgonów z lat 1863 - 1864 nie zawiera wpisów związanych z powstaniem styczniowym.

Z Olesznem kojarzy się niezbyt chwalebna postać Władysława Sokołowskiego, ps. "Iskra". Oficerowie z oddziału "Iskry" oddawali się pijaństwu i rozpuście, z winy powstańców spaliła się stodoła, w której znajdowały się wojskowe konie, sam zaś dowódca dopuścił się gwałtu na córce zarządcy majątku Niemojewskich w Olesznie. Postanowieniem Rządu Narodowego, sprawą zajął się Z. Chmieleński. "Iskra" został aresztowany i decyzją powstańczego sądu skazany na rozstrzelanie, co wykonano w Drochlinie 29 września 1863 r.

Początki szkolnictwa

Historia szkoły w Olesznie rozpoczyna się w zasadzie od roku 1867, kiedy to powstała, w ramach popowstaniowej reorganizacji Królestwa Polskiego na wzór rosyjski, jednoklasowa szkoła elementarna z polskim językiem nauczania.  Wcześniejsze próby zorganizowania systematycznej nauki czytania i pisania kończyły się niepowodzeniem, przede wszystkim ze względów finansowych, gdyż, podobnie jak w latach późniejszych, stanowiły znaczne obciążenie finansowe dla rodziców płacących pensję nauczycielowi. Pierwszym nauczycielem był Jan Szlichciński (1867 - 1871), a następnie Antoni Ryłko.

Przez pierwsze dziewięć lat funkcjonowania szkoła nie posiadała własnego budynku i lekcje odbywały się, podobnie jak w innych miejscowościach, w prywatnym domu.
Pierwszy budynek szkolny został wzniesiony w 1876 roku z inicjatywy Komitetu Budowy Szkoły. Został on odkupiony od Żyda z Lasocina i usytuowany obok placu kościelnego. Uczące się w dwu salach młodzi Olesznianie mieli o wiele lepsze warunki aniżeli ich rówieśnicy w sąsiednich wsiach. Szkolna biblioteka zgromadziła w ciągu kilku następnych lat ponad 130 książek. W nowej szkole pracowali kolejno: Franciszek Winczakiewicz, Ignacy Podczaski, Feliks Turznik, Tekla Krotkiewska, Józef Marciszewski, Elżbieta Dulewska, Antoni Dudzic, Stanisława Kruszewska, Włodzimierz Kolasiński. W roku szkolnym 1881-1882 do szkoły w Olesznie uczęszczało 73 dzieci, w tym 5 żydowskich.

Warto też wspomnieć o powołaniu w 1818 r. Towarzystwa Szkoły Elementarnej w Olesznie, z którego inicjatywy powstała w rok później szkoła, zamknięta w trzy lata później przez dziedzica Niemojewskiego z powodu niepłacenia składek przez chłopów i nieposyłania dzieci na naukę.

Ówczesną szkołę stopniowo rusyfikowano, a od roku 1885 wprowadzono obowiązkowe nauczanie wszystkich przedmiotów w języku rosyjskim z wyjątkiem polskiego i religii. Dopiero po roku 1905, kiedy doszło, również na terenie naszej miejscowości, do protestów uczniów i rodziców, naukę języka polskiego nieco rozszerzono.