Opracowanie: Jadwiga Chrom

W ostatnim czasie obserwujemy eskalację agresji. Niepokojąco wzrasta liczba agresywnie zachowującej się młodzieży. Nasilenie agresywnych zachowań obserwuje się również u dzieci (przedszkola, szkoły podstawowe). Zmienia się rodzaj czynów agresywnych. Coraz częściej młodzież dopuszcza się najgroźniejszych zachowań, z zabójstwami włącznie. Wzrasta ilość negatywnych form zachowania wśród dziewcząt. Z badań prof. Krystyny Ostrowskiej z Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW przeprowadzonych w 2003r. wynika, że w liceach jest zdecydowanie mniejsze nasilenie zachowań agresywnych w porównaniu ze szkołami zawodowymi. Ponadto badania wykazały, iż już w szkołach podstawowych mają miejsce akty agresji werbalnej, przemocy fizycznej oraz kradzieży. W gimnazjum w porównaniu ze szkołą podstawową w sposób znaczący wzrasta kontakt z alkoholem i narkotykami, co oczywiście wiąże się z zachowaniami agresywnymi. Przyrost sprawców zachowań agresywnych potwierdzają również badania prof. Surzykiewicza. Według niego problem agresji dotyczy nie tylko agresora i ofiary, ale także świadka. Badania wykazały, iż 11% całej populacji uczniów było ofiarami agresji i przemocy, 27% było sprawcą agresji, natomiast 42% uczniów to grupa, którą możemy nazwać kibicami. Nie byli oni ani sprawcami, ani ofiarami. Jednak jest duże przyzwolenie w tej grupie na zachowania agresywne i gotowość do agresji. W związku z powyższym w oddziaływaniach profilaktycznych uwaga powinna być mocniej skierowana na tę grupę uczniów.

Najogólniej przez agresję rozumiemy zachowanie, polegające na niszczeniu przedmiotów (wandalizm), wyrządzaniu szkody innym osobom (przemoc) lub sobie samemu (autoagresja, samoagresja z samobójstwami włącznie). Potocznie rozumując agresja jest to wrogie zachowanie, które ma na celu wyrządzenie komuś krzywdy fizycznej lub psychicznej.

Wyróżnia się agresję słowną i fizyczną.

Agresja słowna to wypowiedzi napastliwe, szkodzące, lub poniżające skierowane bezpośrednio do osoby będącej przedmiotem agresji, a także wypowiedzi ,,poza plecami’’, skierowane do osób trzecich, które mają na celu wyrządzenie jej przykrości lub szkody np.: zniesławianie, ataki kompetencyjne, dotyczące pochodzenia, wyglądu, złorzeczenie, narzekanie, złośliwości, ośmieszanie, groźby, straszenie, odpędzanie, przeklinanie, symbolika niewerbalna np.: pokazywanie języka.

Agresja fizyczna oprócz przemocy fizycznej (np.: potrząsanie, potrącanie, kuksanie, spoliczkowanie, przewrócenie) obejmuje zachowania destrukcyjne mające za przedmiot rzeczy, które wskutek ataku ulegają uszkodzeniu lub zniszczeniu (np.: darcie, rzucanie, uderzanie, kopanie, wywarzanie drzwi, plucie, brudzenie).

Zachowania agresywne na terenie szkoły na podstawie badań prof. K. Ostrowskiej:

• oszukiwanie nauczycieli,
• utrudnianie im prowadzenia lekcji,
• obrażanie ich i ubliżanie innym uczniom,
• niszczenie ławek,
• pisanie na ścianach i ławkach.

O ile duża agresja tj. groźne formy agresji wywołują stanowczą reakcję społeczną, to mała agresja tj. zachowania agresywne o małym nasileniu są często traktowane obojętnie a stanowią one „przedszkole” bardziej nasilonych i groźniejszych form agresji.

Przykłady małej agresji: spóźnianie się, bieganie w szkołach po korytarzach, popychanie innych, malowanie ścian, śmiecenie, plucie na podłogę, trzaskanie drzwiami.  Jeżeli mała agresja nie spotka się z odpowiednią reakcją, staje się zachętą do łamania bardziej fundamentalnych zasad np.: atakowanie kolegów. Zalecaną zasadą, która powinna być wpisana w każdy program wychowawczy szkoły i placówki młodzieżowej jest: ,,zero tolerancji dla jakiejkolwiek agresji”.

Badania przeprowadzone w ostatnich latach wykazały, iż agresja jest zachowaniem wyuczonym, którego uczymy się przez: obserwację, naśladowanie, bezpośrednie doświadczenia i powtarzanie. W związku z tym mówimy o trzech głównych szkołach agresji: domu rodzinnym, szkole i mediach.

W domu rodzinnym nauka agresji rozpoczyna się od obserwowania przez dziecko kłótni i bójek rodziców, fizycznego karania dziecka (90%), znęcania się nad dzieckiem (4%). Ofiary przemocy fizycznej same stosują przemoc wobec własnych dzieci bądź poślubiają osoby, które to czynią. Sytuacje przemocy wobec dziecka są rezultatem wielu czynników psychologicznych i społecznych:

• doświadczanie przemocy w swoim własnym dzieciństwie,
• alkoholizm,
• choroba psychiczna,
• karalność za przestępstwa,
• bezrobocie, trudności finansowe.

Nie ma jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie - Czy ubóstwo wiedzie do patologii, czy patologia do ubóstwa ? Jeśli dziecko w okresie dorastania zetknęło się  z przemocą, ma skłonność do powtarzania podobnego cyklu zdarzeń we własnym życiu.

Drugim miejscem nauki agresji bywa szkoła. Wiąże się to z agresywnym charakterem nieformalnych grup rówieśniczych a także czasami z agresywnym zachowaniem nauczycieli.

Najprawdopodobniej najbardziej skuteczną formą uczenia się zachowań agresywnych są media. Przemoc ukazywana w gazetach, książkach, komiksach, grach komputerowych, filmach wywołuje zróżnicowane efekty.

• efekt sprawcy- bezpośrednie naśladowanie medialnych wzorów przemocy.
• efekt ofiary- wzrost poziomu lęku, podejrzliwości i nadmiernej ostrożności w zapewnianiu własnego bezpieczeństwa.
• efekt świadka- wzrost znieczulenia na cierpienie innych i obniżenie empatii.

Przyswajane przez lata i często skutecznie pomagające w osiąganiu założonych celów myśli i zachowania agresywne trudno zmienić. Oduczanie ich oferuje Trening Zastępowania Agresji (ART) systematycznie realizowany na terenie naszej poradni, poprzez uczenie umiejętności prospołecznych, samokontroli i podejmowania decyzji moralnych. TZA (ART) jest metodą poznawczo-behawioralną postrzeganą jako program wielostronnej interwencji skierowanej na zmianę zachowania młodzieży agresywnej. Przeznaczony jest do pracy zarówno z agresorami jak i ofiarami, czyli osobami narażonymi na przemoc i agresję. Istotą TZA jest nauczenie uczestników treningu zachowań asertywnych. Ponadto zajęcia pomagają w samopoznaniu, w lepszym rozumieniu zachowań innych ludzi, w uświadomieniu sobie faktu, że mamy wpływ na własne zachowanie.

Trening Zastępowania Agresji składa się z trzech głównych komponentów:

• trening umiejętności społecznych TUS (komponent behawioralny),
• trening kontroli złości TKZ (komponent emocjonalny),
• trening wnioskowania moralnego TWM (komponent poznawczy).

TUS polega na powtarzaniu, ćwiczeniu umiejętności prospołecznych poprzez odgrywanie ról w celu przyszłego ich wykorzystania. Dziecko będąc w innej roli dostrzega inny sposób widzenia świata.

TKZ oparty jest na bezpośrednich doświadczeniach uczestników zajęć. Podczas spotkań trenujący identyfikują wyzwalacze i sygnały złości, uczą się używać monitów i reduktorów złości oraz stosować samoocenę.

TWM polega na wprowadzeniu do grupy dotkliwych dylematów wymagających podania propozycji ich rozwiązania. Dylematy są konkretnymi sytuacjami z praktyki pedagoga. Materiału do dyskusji mogą dostarczać także media. Trening ten nadaje pozytywny sens uznawanym wartościom a tym samym staje się istotnym elementem profilaktyki agresji.

Biorąc pod uwagę moje dotychczasowe doświadczenia w pracy z dziećmi i młodzieżą przejawiającymi zachowania agresywne mogę stwierdzić, iż rówieśników atakują zwykle dzieci, które same doznają przemocy i dzielą ludzi na tych, którzy biją i są bici. Zdarza się jednak, że w podobny sposób zachowują się dzieci z domów, w których nikt nie stosuje przemocy. Agresja tych dzieci zwykle rodzi się nagle i wiąże z jakimś wydarzeniem. Może to być kryzys w małżeństwie rodziców, rozwód, zmiana szkoły, przeprowadzka, narodziny drugiego dziecka. Często za agresją dzieci kryje się duży ból, z którym one nie mogą sobie poradzić. Agresja wiąże się z brakiem pewności siebie, za którym najczęściej stoi doświadczanie przemocy fizycznej lub innych upokorzeń. Ludzie świadomi swojej siły z reguły nie atakują innych.

W przypadku problemów z zachowaniami agresywnymi warto pamiętać o zasadzie: ,,im wcześniej tym lepiej”, bo młodemu człowiekowi dużo łatwiej jest coś zmienić niż dorosłemu. Ponadto ogromnie ważna jest mądra miłość rodzicielska w rozumieniu i zaspokajaniu potrzeb dziecka. Akceptacja i poszanowanie praw dziecka w znacznym stopniu niwelują pojawiające się negatywne formy zachowania. Nadmierna swoboda, podobnie jak nadmierna kontrola mogą wyzwalać niepożądane zachowania. Dzieci przejawiające agresję powinny być kontrolowane i otoczone szczególną opieką przez rodziców, wychowawcę klasy oraz pedagoga szkolnego.

Bibliografia:

Hellen McGinnis, Arnold P. Goldsteine, Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka, Instytut Amity, Warszawa 2003 r.

Vera F. Birkenbihl, Gniew, złość, agresja, Klub dla Ciebie, Warszawa 2002 r.

Pospieszyl I., Przemoc w rodzinie, W S i P, Warszawa 1994 r.