Jolanta Lichosik

Czytelnictwo jako jedna z podstawowych aktywności człowieka zawiera w sobie ogromne walory wychowawcze. Lektura, zwłaszcza trafnie dobrana lub sugerowana, może ukazywać młodemu czytelnikowi wiele wartości, wzorów, podpowiedzi rozstrzygnięcia i wyborów moralnych, może ujawniać różnicę między dobrem a złem. Literatura piękna kształtuje w człowieku poczucie piękna, dobra, prawdy, rozwija twórczą wyobraźnię. Wszystko, co za pośrednictwem słowa drukowanego pomaga młodemu człowiekowi zrozumieć świat i samego siebie, a także przygotować go do sukcesu w przyszłości, zawiera w sobie ogromny „ładunek wychowawczy”. To sprawia, że czytelnictwo jest jednym z ważnych mechanizmów oddziaływania wychowawczego na uczniów.

Już od najmłodszych lat należy kształtować w dzieciach zainteresowanie książką.

• I poziom czytelniczy to wiek 3- 6 lat. Należy wtedy czytać dziecku proste teksty, bogato ilustrowane.

• II poziom, to poziom czytania, wiek 6-9 lat. Podsuwamy dzieciom do czytania książeczki o prostej fabule, zdobione obrazkami oraz czasopisma takie jak:: „Miś”, „Kubuś Puchatek”, „Świerszczyk” i inne.

• III –następny, to pierwszy poziom samodzielności czytania i obejmuje wiek 9-12 lat. Dzieci  interesują się już problematyką społeczną, obyczajową.

• IV poziom to drugi poziom samodzielności czytania – wiek 11-15 lat. Obserwujemy wtedy bogaty rozwój słownictwa, który postępuje przy wzmacnianiu zainteresowań czytelniczych.

• V poziom to uniwersalizacja czytelnictwa, wiek 15- 18 lat. Uczeń potrafi przeczytać i zrozumieć każdą niespecjalistyczną książkę dla dorosłych.

Na każdym etapie czytelniczym należy w inny sposób zachęcać dzieci do czytania.  I tutaj pojawia się pojęcie edukacji czytelniczej.

Edukacja czytelnicza - to nauczanie człowieka, zwykle 6- 7 letniego umiejętności czytania tekstu pisanego i drukowanego. Dziecko po prostu umie czytać. Efektem tej umiejętności jest możliwość samodzielnego dotarcia do informacji. Wspaniałość czytania polega na tym, że nadawca ( pisarz) oraz odbiorca( czytelnik) mogą komunikować się poprzez tekst pisany będąc od siebie oddalonymi w czasie i w przestrzeni. Czytanie jest jak dotąd najpotężniejszym mechanizmem rozwoju człowieka i jego cywilizacji, nauki i kultury.

Jak zatem powinna wyglądać edukacja czytelnicza dziecka, ucznia, młodego człowieka?

Odpowiedzialnych za ten proces jest wielu. Przede wszystkim rodzina. Edukacja czytelnicza rozpoczyna się z chwilą, gdy matka lub ojciec czyta dziecku baśń czy bajkę a ono z wypiekami na twarzy chłonie treść utworu. To w domu rodzinnym dziecko widuje książki i czasopisma w rękach starszych i na półkach domowej biblioteczki. Słyszy rozmowy o książkach, otrzymuje książki w prezencie. Pierwsze postawy związane z książką  i czytelnictwem kształtuje więc dom rodzinny.

Nauczyciele i szkoła to drugi, profesjonalny już krąg osób odpowiedzialnych za edukację czytelniczą. Elementy edukacji czytelniczej odnajdujemy w celach kształcenia i wychowania, w opisie zakładanych osiągnięć uczniowskich praktycznie z każdego przedmiotu, bloku, a szczególnie języka polskiego. Wynika z tego, że każdy nauczyciel odpowiada za osiągnięcie przez uczniów celów edukacji czytelniczej. W ramach żadnego programu edukacyjnego nie można doprowadzić uczniów do założonych osiągnięć bez czytelnictwa, bez systematycznego korzystania z książki, czasopisma i innych drukowanych źródeł wiedzy i informacji.

Ale nie wszyscy uczniowie chcą czytać książki. Wydaje się, że u źródła niechęci do sięgania po książkę kryje się problem czytania bez zrozumienia. Ktoś, kto czyta bez zrozumienia, to tak, jakby w ogóle nie czytał, tylko oglądał słowo drukowane. A czytania nie zastąpi ani kaseta wideo, ani najdoskonalszy komputer. Brak umiejętności czytania ze zrozumieniem prowadzi do tego, że się w ogóle nie czyta. Wszyscy zgodnie twierdzą, że na szkołę spada obowiązek nauki czytania ze zrozumieniem. I jest to oczywiście prawda. Ale nie tylko, bo szkoła nie jest samotną wyspą.. Uczniowie wyrastają w rodzinie a nie zawsze w rodzinie jest atmosfera sprzyjająca czytaniu, nie wszędzie są regały z książkami. Coraz więcej czasu przeznacza się na gry komputerowe, oglądanie telewizji i to nie wybiórczo, ale „jak leci”. Niektórzy uczniowie przychodzą więc do szkoły bez motywacji w zakresie czytania.

Wdrażanie dzieci do czytania ze zrozumieniem to zadanie polonistów. Oni grają w tym względzie pierwsze skrzypce, ale nie tylko. Tak, jak w orkiestrze symfonicznej potrzebni są wszyscy instrumentaliści, tak w szkole wszyscy nauczyciele na swoich przedmiotach, mający do czynienia z jakimkolwiek tekstem odpowiadają za wdrażanie uczniów do czytania tekstu ze zrozumieniem, za kształtowanie tej umiejętności (np. bywa tak, że najwięcej trudności z rozwiązaniem zadań matematycznych mają uczniowie, gdy pojawi się tekst, tak samo uczniowie mają problemy z wykonaniem ćwiczeń z fizyki czy chemii na podstawie poleceń, zawartych w instrukcji). Tak więc istnieje potrzeba zintensyfikowania dotychczas stosowanych form, środków i metod pracy w tym względzie.

Najlepiej zacząć od klas najmłodszych. Wyrabianie w dzieciach nawyku regularnego czytania oraz nadawanie książce odpowiedniego znaczenia w ich systemie wartości ma szansę powodzenia tylko przy pozyskaniu rodziców jako aktywnych sprzymierzeńców tej sprawy. Najważniejszy etap batalii o młodych czytelników to inspirowanie tą ideą rodziców. Pomocna była i jest kampania społeczna „Cała Polska czyta dzieciom”.

Kolejnym narzędziem może być ankieta, której głównym celem będzie skłonienie rodziców do autorefleksji na temat czytania dzieciom a ponadto zdiagnozowanie sytuacji dotyczącej tego zagadnienia w rodzinach uczniów. Na spotkaniach z rodzicami omówić można korzyści płynące z czytania dziecku na głos, zachęcić rodziców do robienia dzieciom prezentów książkowych. Równocześnie należy prowadzić oddziaływania wobec dzieci. Muszą być one długofalowe, rozłożone na cały rok szkolny.

Przykładowe formy pracy z czytelnikiem to:

• Konkurs na czytelnika roku. Tytuł „Czytelnik roku” oraz nagrodę książkową otrzymałby  uczeń, który przedstawi zeszyt lektur zawierający największą liczbę dobrze opisanych książek, przygotowanych w bieżącym roku. Poza tym najciekawiej zachęci kolegów z klasy do przeczytania swojej ulubionej książki i będzie brał najaktywniejszy udział w konkursach związanych z czytaniem.

• Zachęcanie dzieci do korzystania z biblioteki szkolnej i biblioteki publicznej poprzez udział konkursach organizowanych przez bibliotekę oraz specjalnie zorganizowaną wizytę w bibliotece publicznej.

• Lekcja otwarta dla rodziców na temat „Chodź poczytam ci bajeczkę”, która zachęca dzieci do wspólnego czytania książek. W trakcie lekcji dzieci rozpoznają bohaterów popularnych baśni, których krótkie prezentacje nagrane są na taśmie magnetofonowej. Po nazwaniu bohaterów, dzieci odnajdują wśród zgromadzonych książek te baśnie, z których pochodziły prezentowane postacie. Przy okazji poznają autorów tych pozycji.

• Organizowane raz w semestrze prezentacje ulubionych książek. Dzieci przygotowują atrakcyjne formy zachęcania kolegów do przeczytania prezentowania przez nich książki. Klasa przez głosowanie wybiera tę, którą przeczytałaby najchętniej.

Można też zastosować inne sposoby zainteresowania dzieci książką, np. zwrócić uwagę na interesującą szatę graficzną, piękne ilustracje, organizować godziny z „ciekawą książką”.

Powyższe oddziaływania w przypadku ich zastosowania byłyby ważnym elementem procesu dydaktyczno- wychowawczego, stwarzają szansę na przełamanie niechęci do czytania wśród młodszych uczniów oraz kształtują nowy sposób spędzania wolnego czasu przez rodziny uczniów.

Stały kontakt dziecka z książką ma bardzo istotny wpływ na rozwój jego osobowości. Poprzez swoje treści książka oddziałuje na myśli, uczucia, postępowanie. Rozwija wrażliwość na piękno języka, wzbogaca słownictwo, pogłębia i poszerza wiadomości, pomaga w rozumieniu innych ludzi i otaczającego świata oraz pobudza wyobraźnię. Jeżeli pierwsze doświadczenie dziecka z książką pozwoli mu nabrać pewności, że czytanie jest ciekawe, wówczas jego chęć do poznawania  kolejnych będzie wzrastać. Dlatego tak ważne znaczenie ma  rozwijanie zainteresowań czytelniczych dzieci w młodszym wieku szkolnym.

W starszych klasach również należy podjąć działania podnoszące stan czytelnictwa. Na godzinach z wychowawcą, lekcjach bibliotecznych, języku polskim można prowadzić:

• plebiscyty na najciekawsze książki,

• tworzenie list bestsellerów,

• wystawki najmodniejszych książek w szkole,

• głośne czytanie ciekawych książek,

• organizowanie minikonkursów klasowych,

• tworzenie i rozwiązywanie krzyżówek, rebusów o tematyce czytelniczej,

• cykl lekcji o doskonaleniu techniki czytania w kl. IV- VI,

• zorganizowanie Koła Przyjaciół Biblioteki. Byłyby to dwie lub trzy osoby z każdej klasy, które najwięcej czytają, chętnie przychodzą do biblioteki. Ich zadaniem byłoby promowanie czytelnictwa w klasie, reklamowanie ciekawych książek.

Wśród najstarszych uczniów spotkanie z książką nadal nie jest pasjonującą przygodą lecz przeważnie nudnym obowiązkiem i dlatego uczniowie często podejmują wysiłki, aby go uniknąć bądź zminimalizować. Dlatego nauczyciele, przede wszystkim poloniści muszą podejmować ciągłe działania, aby wyzwolić u uczniów motywację do sięgania po książkę.

Propozycje sprawdzonych działań w tym zakresie to:

• „Książka roku”- pod tym hasłem kryje się czytana w odcinkach 15- 20 minut na ostatniej lekcji języka polskiego w tygodniowej fazie realizacji tego zadania ( lub na godzinie z wychowawcą). Fragment do czytania wyznacza nauczyciel, który sam również czyta i sam w 2-3 zdaniach przypomina treść poprzedniego odcinka. Po kilku tygodniach zadanie przejmują uczniowie- najpierw najlepiej czytający i wypowiadający się, wskazani przez nauczyciela, później wszyscy chętni. Zadanie to powinno spodobać się uczniom. Miło bowiem słuchać pięknego czytania. Uczniowie zachęceni przykładem nauczyciela powinni podjąć wyzwanie. Realizacja tego zadania sprzyja podnoszeni techniki czytania w klasie, mobilizuje nawet najsłabszych w klasie do pokazania się. Być może uczniowie sięgną po wybrana książkę, by wcześniej poznać jej treść. Pracę uczniów można ocenić zarówno na języku polskim, jak też wpisem do kart zachowania, jeśli przedsięwzięcie będzie odbywać się na spotkaniach z wychowawcą.

• „Kwadrans z lekturą” - to pokazanie w formie sprawozdania lub recenzji wybranej lektury uzupełniającej. Zadanie to wykonują uczniowie w parach. Swoją prace prezentują raz lub dwa w miesiącu. Recenzenci prezentują lekturę w formie wypowiedzi ustnej, ale ich obowiązkiem jest przygotowanie krótkiej kilkuzdaniowej notatki do zapisania. Nauczyciel koryguje lub uzupełnia wypowiedź ustną. Realizacja tego zadania pozwala klasie zetknąć się w ciągu roku z wszystkimi lekturami uzupełniającymi i nie tylko.

• „Nasza recenzja”- to przygotowanie przez uczniów- członków Koła Przyjaciół Biblioteki, ale nie tylko sprawozdań- recenzji czytanych przez siebie książek (niekoniecznie lektur szkolnych) i publikowanie ich w „Kąciku recenzji” w bibliotece. Zadanie to mogłoby mieć charakter konkursowy, autorzy najciekawszych recenzji mogliby być nagrodzeni książkami na zakończenie roku szkolnego.

Istotną sprawą w rozwijaniu zainteresowań czytelniczych uczniów jest współpraca bibliotekarza z wychowawcami klas. Wychowawca poznaje, rozwija a nierzadko przekształca zainteresowania ucznia. Znajomość zainteresowań czytelniczych ucznia ułatwia wychowawcy dobór właściwego zespołu środków oddziaływana wychowawczego. Częste przychodzenie do biblioteki wyrobi w uczniach nawyk sięgania do ksiązki, jako źródła wiedzy a jednocześnie rozrywki. Najważniejsze w edukacji czytelniczej jest bowiem samokształcenie. Uczniowie mogą interesować się różnymi dziedzinami wiedzy i poszerzać wiadomości na podstawie różnych źródeł. Im więcej uczniów uprawiających samokształcenie, tym lepiej.

Z książką można pracować na różne sposoby i na różnych przedmiotach. Może to być:

• wspólne czytanie i słuchanie,

• czytanie ciche ze zrozumieniem, stosowanie metod zwiększających szybkość cichego czytania,

• ćwiczenia w opanowaniu różnych technik czytania ( kartkowanie, czytanie orientacyjne, studiowanie tekstu, czytanie krytyczne),

• redagowanie różnych form notatek (notki bibliograficzne, cytaty, plany, streszczenia),

• zestawienie różnych ujęć tego samego zagadnienia (np. w podręczniku, w tekście źródłowym, opracowaniu popularnonaukowym),

• dyskusje nad książkami,

• korzystanie z wydawnictw informacyjnych,

• wyszukiwanie informacji na dany temat, zapoznanie się z nimi, notowanie, referowanie,

• przygotowanie się do konkursów,

• twórcza praca uczniów.

Powyższe formy pracy z książką mogą być realizowane na różnych przedmiotach.

Tak samo można realizować edukację czytelniczą przy przygotowaniu przez uczniów  prac domowych poprzez:

• wyszukiwanie do następnych lekcji materiałów z różnych źródeł,

• pogłębianie i poszerzanie wiadomości z lekcji,

• sporządzanie notatek i sprawozdań z lektury,

• wyjaśnianie pojęć, wyszukiwanie informacji,

• sporządzanie zestawień bibliograficznych na dany temat,

• przydzielanie przez nauczyciela zestawień bibliograficznych na dany temat.

Bowiem tylko zapewnienie dziecku stałego kontaktu z książką, opanowanie przez nie umiejętności czytania i osobiste przekonanie się, że czytanie coś daje, zaspokaja różne potrzeby psychiczne, zapewnia powodzenie w nauce, jest gwarantem stałego kontaktu z książką i prasą.

Bibliografia:

Andrzejewska Jadwiga, Edukacja czytelnicza i medialna: poradnik metodyczno- programowy dla wszystkich typów szkół i bibliotek, Warszawa, Wyd. Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2003.

Goriszowski Włodzimierz, Kowolik Piotr, Współpraca bibliotekarza z wychowawcami klas, „Poradnik Bibliotekarza” 1992 nr 2, s. 7- 10.

Maciejewska Agata, Co zrobić, żeby dzieci czytały?, „Biblioteka w Szkole” 2003 nr 1, s. 6- 7.